• Strona główna
• Archiwum Biblioteki Wiadomości Statystycznych

Dekada szoku

Wstępne założenia prognozy ludności z 1995 r. były z dzisiejszego punktu widzenia nader optymistyczne. Szybko zresztą spotkały się z wielostronną krytyką w toku dalszych prac. Lektura dyskusji na ten temat stanowi dziś nie tylko źródło wiedzy o sytuacji demograficznej lat 90., lecz także wziernik w nadzieje i niepokoje wiązane z przyszłością.

Publicyści już regularnie biją na trwogę. 15 maja 2021 r. Andrzej Krajewski pisał na łamach „Dziennika Gazety Prawnej”: „Jeśli przyjrzeć się obecnie tworzonym prognozom dla Polski, to za trzydzieści lat Kraj nad Wisłą powinien być nieco pustawym obszarem, zaludnionym głównie przez głodujących staruszków”¹. Autor powoływał się na dane Głównego Urzędu Statystycznego, ale szybko się od nich dystansował, ponieważ „każde z demograficznych »trzęsień ziemi« wygląda inaczej”, a rzeczywistość wykracza poza kolumny liczb w publikacjach statystycznych. Podawał za to trzy przykłady: Irlandii Północnej, Francji i Japonii. W pierwszym przypadku, zdaniem autora, niestosowanie środków antykoncepcyjnych przez katolików doprowadziło do tego, że z mniejszości, jaką przez lata stanowili, w tym roku stali się – przynajmniej w kategoriach demograficznych, bo jeszcze nie stricte politycznych – stroną przeważającą wobec unionistów. Francji grozić ma, wedle Krajewskiego, rewolucja demograficzna związana ze znacznie większą dzietnością mniejszości islamskiej (znów w związku z religią) niż pozostałych Francuzów. Tu dramatyczne efekty zachodzącej zmiany stosunków między różnymi grupami ludności określanymi wyznaniowo miałyby nastąpić dopiero za kilkanaście lat. Z kolei w przypadku Japonii publicysta przepowiadał „powolną agonię”, której towarzyszyć mają „zanik innowacyjności, zastój gospodarczy, rosnąca bierność, wreszcie masowe ubożenie”. Ten trzeci scenariusz – stopniowego wymierania – miałby dotyczyć także Polski, jednak w dużo bardziej katastrofalnych okolicznościach niż w wysoko rozwiniętej, wciąż zamożnej Japonii.

W tytule felietonu Krajewskiego znalazło się pojęcie szoku demograficznego. To samo pojęcie pada na stronach publikacji Przesłanki i wyniki prognozy ludności do 2050 roku, tomu 53 serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych. Opracowanie pod redakcją Stanisława Jońcy opublikowane zostało w 1997 r., ale zbiera materiały z lat 1995–1996, w tym założenia wieloletniej prognozy ludności oraz zapisy dyskusji, recenzje i referaty towarzyszące kolejnym etapom jej powstawania. Książka nie tyle przedstawia prognozę demograficzną – choć to oczywiście też robi – ile odsłania kulisy jej przygotowywania, czyli przebieg prac, spotkań i rozmów. Publikacja stwarza zatem rzadką okazję przyjrzenia się statystyce w działaniu, a nie tylko rezultatom i wnioskom z badań statystycznych.

W jednej z dwóch recenzji wstępnych założeń do prognozy ludności pada stwierdzenie, że szok demograficzny nastąpił w Polsce wskutek przekształceń gospodarczych i ich społecznych reperkusji lat 90. XX w. Jan Paradysz, autor recenzji, podkreślał, że wskutek przemian polityczno-gospodarczych po 1989 r. wcześniejsze prognozy demograficzne uległy dezaktualizacji. „Ponieważ nie widać jeszcze końca przemian ustrojowych, to zapewne i kryzys demograficzny może jeszcze kilka lat potrwać” – dodawał, z czego można wysnuć wnioski dotyczące zarówno głębokości problemu, jak i pewnego optymizmu na przyszłość, skoro ostatecznie kryzys miał się zakończyć po paru latach (s. 34).

Szok demograficzny charakteryzował zresztą całą Europę Środkowo-Wschodnią. Świadczyły o nim, czego dowodziła Lucyna Nowak w artykule Sytuacja demograficzna w Polsce na tle zmian w krajach europejskich – w nawiązaniu do założeń prognostycznych w tymże tomie, szybki spadek dzietności i wysoka umieralność (s. 69). Ale nie tylko. Nowak wyliczała negatywne zjawiska, które pojawiły się wraz z przemianami polityczno-gospodarczymi – bezrobocie i zagrożenie utratą pracy, pauperyzacja społeczeństwa, a w efekcie pogarszające się warunki życia – i wpływały na postawy prokreacyjne i zachowania matrymonialne ludności (s. 67). Dalej autorka wymieniała inne istotne trendy. Liczba zawieranych małżeństw utrzymywała się od 1993 r. na niskim poziomie. Wskaźnik częstości pozostawania w pierwszych formalnych związkach kobiet w wieku poniżej 50 lat skurczył się o 30% w ciągu zaledwie pięciu lat. Liczba rozwodów rosła gwałtownie od 1993 r. i w 1995 r. na każde 1000 małżeństw przypadał już statystycznie jeden rozwód. W tym samym roku urodziło się w Polsce najmniej dzieci od czasu wojny. „Zmniejszająca się liczba urodzeń jest niewątpliwie konsekwencją ograniczania liczby zawieranych związków małżeńskich, ale również zmian w warunkach życia polskich rodzin” – komentowała statystyczka, a w następnych słowach wskazywała wprost na ubożenie i ryzyko utraty pracy (s. 69). Po 1989 r. zanikła w Polsce prosta zastępowalność pokoleń. Utrzymywała się natomiast wysoka nadumieralność mężczyzn oraz znaczna różnica między trwaniem życia mężczyzn i kobiet. Choroby układu krążenia i nowotwory stanowiły dwie główne przyczyny większości zgonów w Polsce, ale promocja zdrowia nie przynosiła efektów: do uzależnienia od papierosów i alkoholu dołączyła narkomania, Nowak wspominała też o AIDS oraz powszechnych chorobach i zaburzeniach psychicznych. Na domiar złego wkrótce miał się nasilić proces starzenia się ludności.

Jak widać, słowa „szok” i „kryzys” nie padły bezpodstawnie: wraz ze zmianą ustrojową ruszyła lawina przemian demograficznych, które budziły niepokój u badaczy. Zresztą w wypowiedziach zawartych w Przesłankach i wynikach prognozy ludności do 2050 roku można znaleźć znacznie więcej negatywnych zjawisk. Wskazywano na zapaść budownictwa mieszkaniowego, upadek dużych zakładów przemysłowych, brak polityki ludnościowej, a w dalszej perspektywie także znaczną emigrację po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Jednak w założeniach, jak również w kolejnych wariantach prognozy można dostrzec optymizm, wtedy pewnie ostrożny, choć z dzisiejszej perspektywy i tak przesadny. Negatywnie oceniane trendy miały wyhamować, a niepokojące tendencje w ciągu kilku lat ulec odwróceniu. Innymi słowy, naukowcy dyskutujący na temat prognozy ludności w latach 1995–1996 wiedzieli, że źle się dzieje, i chętnie wskazywali przyczyny i symptomy pogarszającego się stanu rzeczy, ale zakładali, że turbulencje prędzej czy później ustaną, wraz ze wzniesieniem się na nowy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego.

Lata 90. okazały się dekadą szoku – poważniejszego niż przewidziano w założeniach prognozy i późniejszych wypowiedziach. Autorom i autorkom tych wypowiedzi nie sposób zarzucić naiwności; przeciwnie, ogrom problemów demograficznych i trudności z prognozowaniem w tak niestabilnych czasach był wielokrotnie przywoływany w tomie 53 BWS. Właśnie dlatego to tak ciekawa książka, świadectwo wiedzy i przenikliwości w równym stopniu co nadziei i niepokojów.

Xawery Stańczyk

¹ A. Krajewski, Szok demograficzny. Jaka emerytura? Dokąd zmierza Polska?, „Dziennik Gazeta Prawna” [online], 15 maja 2021 r., https://gospodarka.dziennik.pl/news/artykuly/8164206,demografia-polska-wymieranie-emerytura-francja-japonia-irlandia-polnocna.html.

Publikację Przesłanki i wyniki prognozy ludności do 2050 roku (tom 53 serii monograficznej Biblioteka Wiadomości Statystycznych) można pobrać ze strony https://bws.stat.gov.pl/bws_53_przeslanki_i_wyniki_prognozy_ludnosci_do_2050_roku

Więcej felietonów o archiwalnych tomach Biblioteki Wiadomości Statystycznych znajduje się pod adresem https://nauka.stat.gov.pl/Archiwum