Archiwum felietonów

Za jaką cenę

Statystyczne metody badania cen (1990)

Zjawisko inflacji – uważane za typowe dla gospodarki rynkowej – w powojennej historii Polski wystąpiło na dużą skalę pod koniec lat 80. XX w. W konsekwencji wzrosło zainteresowanie społeczeństwa tematyką kształtowania cen. Polacy szukali odpowiedzi na pytanie, dlaczego ceny rosną – i to w szybkim tempie.

Regiony pod lupą

Statystyka regionalna (1995)

Transformacja ustrojowa w Polsce – dokonująca się w sferze politycznej, gospodarczej i społecznej – oznaczała nowe wyzwania dla statystyki regionalnej. Wzrost znaczenia samorządu terytorialnego i powierzenie mu nowych zadań wiązały się bowiem z większym zapotrzebowaniem na dane statystyczne o charakterze regionalnym.

Ile kosztuje zdrowie

Narodowy rachunek zdrowia. Wydatki na ochronę zdrowia 1999, 2002, 2003 (2006)

Mieszkańcy krajów rozwiniętych gospodarczo, w tym Polski, żyją coraz dłużej. W krajach należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) od kilkudziesięciu lat zauważa się wzrost oczekiwanej długości życia w momencie urodzenia. Przyczynia się do tego m.in. stały rozwój systemów opieki zdrowotnej.

Silna reprezentacja

Metodologia badań reprezentacyjnych w GUS. Prace Komisji Matematycznej (1979)

Komisja Matematyczna, organ doradczy prezesa GUS w zakresie zastosowań statystyki matematycznej, funkcjonowała w latach 1950–1993. Gremium tworzyli wybitni specjaliści z dziedziny statystyki matematycznej, ekonometrii, informatyki i matematyki. Odegrało ono bardzo ważną rolę w rozwoju badań zjawisk gospodarczych i społecznych prowadzonych metodą reprezentacyjną.

Jak zmierzyć turystykę

Rachunek satelitarny turystyki (1997)

Turystyka ma niebagatelne znaczenie we współczesnym świecie. Jej dynamiczny rozwój przyczynia się do wzrostu gospodarczego, a także wpływa na inne sfery życia, np. społeczną, edukacyjną i kulturalną. W wielu krajach, w tym w Polsce, poszukiwania skutecznego narzędzia pomiaru ekonomicznych efektów turystyki rozpoczęły się w ostatniej dekadzie ubiegłego wieku.

Wyjście z cienia

Zagadnienia statystyki rolniczej (1967)

Rolnictwo stanowi integralną część gospodarki. Wraz z jego rozwojem w okresie PRL przed koniecznością wprowadzenia zmian stanęła również statystyka publiczna.

Socjologia i statystyka – tożsamość i różnica

Statystyka społeczna – dokonania … (2008)

Po II wojnie światowej socjologia i statystyka znalazły się na cenzurowanym: pierwszej zarzucano burżuazyjny charakter, drugą podporządkowano potrzebom władzy i utajniono. Ale w szerszym planie historycznym socjologia częściej stanowiła konkurencję dla statystyki, niż dzieliła z nią wspólny los.

Produkcja i konsumpcja

Rozwój regionalny Polski w świetle badania… (1973)

Czy w pierwszych powojennych dekadach nierówności między regionami Polski rosły, czy malały? Odpowiedź na to pytanie w znacznej mierze zależała od sposobu opracowania i prezentacji danych. Lokalne dysproporcje inaczej też uwidaczniały się w sferze produkcji, a inaczej w sferze konsumpcji.

Statystyka kompromisu

Wybrane problemy metodologiczne… (1971)

Badania statystyczne mają szczególny charakter. Muszą nie tylko spełniać wszystkie wymogi stawiane przedsięwzięciom naukowym i dostarczać rzetelnych i trafnych wyników, lecz także odpowiadać na potrzeby użytkowników danych. W PRL tymi użytkownikami byli najczęściej decydenci polityczni. Statystycy byli zmuszeni szukać kompromisu pomiędzy wygórowanymi oczekiwaniami władz a wymogiem przeprowadzania badań bez znacznego wzrostu ich kosztów.

Czego nie wiedziano

Wyzwania polskiej statystyki (1994)

Zmiany gospodarczo-ustrojowe przełomu lat 80. i 90. XX w. nie mogły nie wywrzeć wpływu na społeczeństwo, jego mobilność, aktywność i strukturę, poziom wykształcenia, stan zdrowia, stopień zaangażowania w życie publiczne i inne sfery. Ale czy decydenci polityczni dysponowali wiedzą na temat tych przemian? Czy mieli ją statystycy odpowiedzialni za badania społeczne? Jak się zdaje – nie zawsze.

Demografia zakładów

Aktualne problemy statystyki regionalnej… (1970)

Statystyka wydaje się zbudowana z liczb i faktów; jej podstawą są zasady matematyki oraz ściśle określone klasyfikacje i nomenklatury. Z drugiej strony jednak statystykę cechują często niestabilność i arbitralność pojęć, metafory i chwyty językowe, dzięki którym o ludziach można mówić jak o rzeczach, a o przedmiotach – w kategorii istot żywych.

Dwa obiegi

Obchody jubileuszowe 200-lecia statystyki polskiej… (1995)

Od końca stalinizmu w Polsce stopniowo wyodrębniały się dwa obiegi treści statystycznych: do użytku wewnętrznego, rozprowadzanych wśród ściśle określonych osób i instytucji, oraz publicznie dostępnych, do nabycia w księgarniach. Podział ten wyklarował się na początku lat 70. i przetrwał do końca PRL.

Podstawowe braki

Statystyka i ekonometria w Polsce Ludowej (1976)

Trzydziestolecie Polski Ludowej stanowiło okazję do podsumowań rozwoju powojennej statystyki, w tym statystyki społecznej. Jednak krytyka zaniedbań i braku woli politycznej rozwijania niektórych tematów badawczych była formułowana ostrożnie, językiem pełnym eufemizmów. Tak jakby o przyczynach elementarnych luk w statystyce społecznej nie należało pisać otwarcie.

Odmowy i inne błędy

Eksperymentalne badania budżetów rodzinnych metodą rotacyjną (1972)

Prowadzone pod koniec lat 60. XX w. przez GUS eksperymentalne badania budżetów gospodarstw domowych zwróciły uwagę na wiele kłopotów metodologicznych i organizacyjnych, które skutkowały obniżeniem dokładności wyników badań. Jednym z problemów był wysoki poziom odmów udziału w badaniach przez wylosowane gospodarstwa.

Powrót futurologii

Wybrane problemy prognoz statystycznych (1970)

Gdy na przełomie lat 60. i 70. futurologia rozwijała się spontanicznie jako nowa, popularna dziedzina wiedzy, wyrażano pogląd, że należy ująć ją w bardziej systematyczne ramy, oprzeć na naukowych prawach i sprawdzonych procedurach. Zyskała jednak własne podstawy teoretyczne oraz metody i techniki postępowania, a pierwiastek wyobraźni i fantazji z niej nie zniknął.

Przekładalność systemów

Bilanse gospodarki narodowej (1968)

Integracja procesów gospodarczych i wzrost wymiany handlowej w latach 60. XX w. skutkowały koniecznością sporządzania analiz porównawczych i opracowywania rozbudowanych zestawów danych statystycznych dotyczących krajów o diametralnie odmiennych ustrojach gospodarczych. Uzgadnianie kategorii stosowanych w różnych systemach nie było jednak łatwym zadaniem.

Element osobistej oceny

Mierniki rozwoju regionów (1969)

Poszukiwania odpowiedniego systemu mierników rozwoju regionalnego odsłoniły nie tylko wiele problemów praktycznych i metodologicznych związanych z różnymi metodami stosowanymi do pomiaru stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego. Zwróciły uwagę także na znaczenie przekonań osób prowadzących badania.

Reprezentacje postępu

Badania statystyczne metodą reprezentacyjną… (1971)

Metoda reprezentacyjna, którą kraje Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej zaczęły coraz częściej stosować w latach 60. XX w., sama reprezentowała wtedy coś ważnego: postęp metodologiczny, organizacyjny i technologiczny. A przynajmniej jego wyobrażenie.

Potężne narzędzie

Rola i zadania statystyki państwowej… (1971)

W latach 60. i 70. XX w. państwowy socjalizm w Polsce Ludowej i innych krajach bloku wschodniego był nacechowany coraz bardziej performatywnym wymiarem dyskursu władzy. Obowiązująca frazeologia nie musiała mieć związku z rzeczywistością, ale właśnie dzięki temu można było ją stosować w bardzo różnych celach. Także w statystyce.

Decentralizacja

Statystyka regionalna. Aktualny stan i problemy rozwoju (1967)

Choć dziś może się to wydawać zaskakujące, to lata 60. XX w. były w Polsce okresem decentralizacji zarządzania i planowania gospodarczego. Przekazywaniu kompetencji na niższe szczeble władzy towarzyszył wzrost zapotrzebowania na informacje statystyczne w przekroju regionalnym. Wiązała się z tym konieczność przebudowy ówczesnego systemu statystyki.

Nierównomierny rozwój

Podstawowe problemy rozwoju statystyki regionalnej (1973)

Na długo zanim zaczęto mówić o zrównoważonym rozwoju, w dyskursie polskiej statystyki publicznej funkcjonowało pojęcie rozwoju równomiernego. Dotyczyło ono wyrównywania dysproporcji między regionami kraju. I już na początku lat 70. XX w. zostało zakwestionowane jako cel działania.

Bez przełomu

Wskaźniki społeczne (1991)

Prace nad całościowym systemem statystyki społecznej w PRL trwały właściwie aż do zmiany ustrojowej. Choć powstała w tym czasie literatura stanowi imponujący zapis sporów i polemik teoretycznych i metodologicznych, to osiągnięcia praktyczne aż do lat 80. były skromne.

Sztuka stawiania pytań

Dokładność danych w badaniach społecznych (1987)

Wartość prawdziwa w statystyce stanowi coś w rodzaju nieosiągalnego ideału, do którego można się tylko zbliżyć. W przeciwieństwie do niej błąd jest realny i wynika z wielu czynników występujących na każdym etapie badań, a jego uniknięcie wymaga szczególnych umiejętności.

Wiedza bez liczb

Statystyka wczoraj, dziś i jutro (2008)

Zanim statystyka stała się tym, czym jest w przybliżeniu od XIX w., istniała jako specyficzny rodzaj wiedzy, której dane liczbowe wcale nie były potrzebne do opisu funkcjonowania państwa i życia jego ludności. Ta genealogia statystyki jest czymś więcej niż ciekawostką.

Między planem a obrazem

Wybrane problemy statystyki w Polsce (1967)

Kiedy w 1967 r. ukazał się pierwszy tom serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych, konwencje językowe i wydawnicze dotyczące publikacji naukowych były dość odległe od tych, które obowiązują współcześnie. Już wtedy istniał jednak problem związany ze stosunkiem „obrazu statystycznego” do rzeczywistości.

Błędy i zafałszowania

Aktualne problemy statystyki państwowej (1972)

Początek lat 70. to okres przestawiania polityki społecznej i gospodarczej na nowe tory. Skuteczne zarządzanie i planowanie gospodarcze wymagało wachlarza dokładnych i aktualnych danych statystycznych. Szczególnie istotny w tych okolicznościach stał się problem błędnych informacji podawanych w sprawozdaniach, które spływały do statystyki publicznej z przedsiębiorstw i zjednoczeń.

Od podymnego do rankingów

Statystyka publiczna w służbie samorządu terytorialnego (2011)

Statystyka publiczna znacznie częściej i silniej była związana z administracją państwową niż z samorządem terytorialnym – i nie tylko dlatego, że samo istnienie samorządu nie zawsze było zapewnione. Przyczyniały się do tego także brak doświadczenia i obawy samorządowców przed wpływem dysponującego statystykami państwa.

Hipertrofia podsystemów

Stan i perspektywy rozwoju statystyki w Polsce (1973)

Jeżeli komuś się wydawało, że ustrój gospodarczy oparty na centralnym sterowaniu prowadził do gromadzenia i integracji wszystkich danych w jednym spójnym systemie, to historia statystyki publicznej w Polsce Ludowej dowodzi czegoś zgoła przeciwnego.

Poza determinizm

Teoretyczne i metodologiczne problemy statystyki społecznej (1970)

Pod koniec lat 60. XX w. w polskiej statystyce publicznej coraz większą wagę przywiązywano do badań społecznych. Towarzyszyły temu krytyka determinizmu ekonomicznego i poszukiwanie nowych koncepcji rozwoju społecznego.

Funkcje metropolii

Procesy metropolizacyjne w teorii naukowej i praktyce (2010)

Jeszcze kilkanaście lat temu Łódź była nazywana polskim Detroit, które było miastem upadłym, poprzemysłowym bankrutem. Ratunkiem dla takich miejsc miał być rozwój obszaru metropolitalnego, związanego z nowymi, głównie usługowymi funkcjami, mającego międzynarodowe powiązania i cechującego się gospodarką opartą na wiedzy. Dziś w dyskursie naukowym można obserwować kolejną zmianę paradygmatu rozwoju.

Nieuświadomiony ogół

Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich (1994)

Informacja statystyczna była przez długi czas wykorzystywana przez rządzących i używana w argumentacji w sporach między politykami. Jednak w pewnym momencie stała się udziałem całego społeczeństwa, które odtąd przygląda się sobie przez pryzmat danych i wskaźników. Dziś wydaje się to oczywiste, ale wtedy budziło niepokój i przerażenie elit intelektualnych.

Stare czasy

Badanie budżetu czasu ludności (1990)

Jeżeli miarą rozwoju społecznego miałby być stosunek czasu poświęconego na pracę i inne obowiązkowe czynności do czasu wolnego, przeznaczonego na rozrywkę, zabawę, rekreację czy próżnowanie, to w latach 70. i 80. XX w. sytuacja w Polsce i innych krajach regionu nie wypadała zbyt korzystnie na tle zamożnych krajów kapitalistycznych.

Doktorat z palanta

Problemy mierników poziomu życia ludności (1974)

We wczesnych latach 70. XX w. rosnące zainteresowanie polskiej statystyki publicznej kwestiami poziomu życia, warunków bytu i zaspokojenia różnych potrzeb społecznych pokazało, że tego rodzaju kwestii nie można mierzyć i porównywać w taki sposób, jak danych gospodarczych. Problemy związane z wyznaczaniem wskaźników, norm i kryteriów oceny odsłoniły względność i subiektywność zagadnień, z którymi musiała się mierzyć statystyka społeczna.

Zadowoleni pesymiści

Jakość życia i warunki bytu (1991)

Badania jakości życia prowadzone pod koniec lat 80. XX w. w ramach polskiej statystyki publicznej przyniosły zaskakujący obraz: społeczeństwo było z jednej strony raczej zadowolone z życia, a z drugiej – głęboko pesymistyczne co do jego warunków. Tuż przed momentem przełomowym w historii, końcem socjalizmu i początkiem wolnego rynku, badane osoby czarno widziały przyszłość, a nadzieje pokładały głównie w indywidualnej zaradności.

Najpoddańsze raporty

130 lat statystyki Warszawy 1864–1994 (1995)

Początki statystyki miejskiej w Warszawie wiązały się nie z górnolotnym pragnieniem wiedzy, ale z represjami wobec ludności i dążeniem do ścisłej kontroli jej poczynań. Z konkretnym interesem władzy politycznej, a nie potrzebą czystego poznania. Choć tę historię można sprowadzić do opresji zaborcy po powstaniu styczniowym, to z perspektywy filozoficznej przypomina ona o charakterystycznych dla nowożytności związkach władzy i wiedzy.

Kraj ludzi młodych

Rola młodzieży w życiu społeczno-gospodarczym kraju (1978)

Historia młodzieży w powojennej Polsce do dziś nie została całościowo opisana. Krążące obecnie obrazy i wyobrażenia na temat młodzieży, kultury młodzieżowej i młodzieżowych stylów życia wiążą się często z ostatnimi latami PRL – okresem, kiedy społeczeństwo coraz bardziej się starzało. Okres, w którym młodych ludzi było najwięcej, aż takiej uwagi nie przyciąga.

Kadry decydują o wszystkim

Aktualne problemy demograficzne kraju (1974)

Polska Rzeczpospolita Ludowa miała być krajem rządzonym przez chłopów i robotników, których trud pracy i wyniki produkcji wychwalały media i sztuka. Jednak to nie pracownicy fizyczni, lecz umysłowi stali się najbardziej dynamicznie rosnącą grupą społeczno-zawodową po wojnie. I to przez pracę za biurkiem raczej niż w fabryce dokonywał się awans społeczny.

Ku nowej turystyce

Turystyka w statystyce wielkich aglomeracji (1996)

Rozkwit turystyki, który nastąpił na świecie w latach 80. ubiegłego stulecia, zmienił postrzeganie podróżowania. Doceniono wówczas rolę, jaką turystyka zaczęła odgrywać w życiu gospodarczym, społecznym i kulturalnym. Aby nie zaprzepaścić drzemiącego w niej potencjału, należało zadbać m.in. o rozwój badań statystycznych nad tym zagadnieniem.

Ruch w miejscu

NSP 1978 jako źródło informacji o migracjach (1979)

Badanie migracji w ramach spisu powszechnego w 1978 r. unaoczniło nie tylko problemy z określeniem statusu i pochodzenia migrantów, lecz także przeobrażenia całej rzeczywistości społecznej. Nie trzeba było nigdzie wyjeżdżać, żeby przemieszczać się w przestrzeni społecznej i zmieniać wraz z przemianami świata wokół.

Dekada szoku

Przesłanki i wyniki prognozy ludności do 2050 roku (1997)

Wstępne założenia prognozy ludności z 1995 r. były z dzisiejszego punktu widzenia nader optymistyczne. Szybko zresztą spotkały się z wielostronną krytyką w toku dalszych prac. Lektura dyskusji na ten temat stanowi dziś nie tylko źródło wiedzy o sytuacji demograficznej lat 90., lecz także wziernik w nadzieje i niepokoje wiązane z przyszłością.

Kobieta pracująca

Problemy demograficzne województwa lubelskiego (1983)

Demografia niejedno ma imię. Migracje, starzenie się społeczeństwa czy sytuacja na rynku pracy to tylko niektóre aspekty tego tematu. Niezwykle ważną rolę w kształtowaniu sytuacji demograficznej odegrały kobiety. Warto przyjrzeć się ich położeniu w kontekście przemian społeczno-gospodarczych zachodzących w województwie lubelskim w latach 70. ubiegłego wieku.

Tematy odrzucone

Narodowy Spis Powszechny 7 grudnia 1978 r. (1978)

Zmiany w treści pytań spisowych odzwierciedlają zarówno przemiany zachodzące w społeczeństwie i gospodarce, jak i zapotrzebowanie na informacje w ośrodkach planowania i zarządzania oraz obiektywne możliwości i ograniczenia prowadzenia badań. Niemniej dużo mogłyby powiedzieć tematy, które wykreślono spośród propozycji do spisu powszechnego.

Rewolucja i konsumpcja

Problemy demograficzne Polski Ludowej (1967)

Historię procesów społeczno-demograficznych pierwszego dwudziestolecia PRL można sobie wyobrazić jako ruch od rewolucji do konsumpcji: od gwałtownych przemian pierwszych lat po wojnie do wizji nowego modelu kultury, a wręcz cywilizacji konsumpcyjnej.

Zalety systemu

Zagadnienia metodologiczne statystyki społeczno-demograficznej (1976)

Obecne dyskusje o klasie średniej korzeniami sięgają przemian społecznych zapoczątkowanych w latach 70. XX w. Dlatego warto zapytać, jak wtedy statystyka określała grupy społeczne. Tym bardziej że był to moment szczególny, związany z wprowadzaniem elektronicznych rejestrów i budową kompleksowego systemu statystyki społeczno-demograficznej.

Województwo młodzieży

Problemy demograficzne województwa zielonogórskiego (1972)

Zielona Góra przez kilka dekad była znana przede wszystkim z Festiwalu Piosenki Radzieckiej – jednego z najważniejszych wydarzeń muzycznych w PRL. Imprezę ulokowano w stolicy ziemi lubuskiej nieprzypadkowo i nie tylko z przyczyn propagandowych. W województwie zielonogórskim końca lat 60. w dorosłość wchodziły właśnie roczniki eksplozji demograficznej pierwszych lat powojennych. I potrzebowały nie tylko pracy i wykształcenia, lecz także rozrywki i kultury.

Kłopotliwy potencjał

Problemy demograficzne Kielecczyzny (1969)

Obszar woj. kieleckiego – w znacznej mierze pokrywający się z dzisiejszym woj. świętokrzyskim – cierpiał wskutek lat zaniedbań, wojennych zniszczeń i niedostatku. Paradoksalnie liczne zasoby tego regionu, na które składały się m.in. bogactwa naturalne, nadwyżka siły roboczej czy atrakcyjne położenie geograficzne, nie przekładały się na perspektywy rozwoju. Historia społeczno-gospodarcza Kielecczyzny to po części historia nieumiejętności zagospodarowania drzemiącego potencjału.

Pionierzy

Problemy demograficzne Ziem Zachodnich i Północnych PRL (1969)

Tereny przyłączone do Polski po wojnie, a wcześniej należące do Niemiec, z jednej strony były przedmiotem ciągłych zabiegów ideologicznych, mających uzasadnić ich „piastowski” rodowód, a z drugiej – stanowiły niezwykle cenny obszar intensywnego rozwoju społecznego i gospodarczego. To tam, niemal od zera, pionierzy tworzyli zręby polskiej nowoczesności.

Spis jak migawka

Założenia programowe i organizacyjne NSP w 1970 r. (1970)

Organizacja spisu powszechnego w 1970 r. wymagała rozwiązania wielu problemów metodologicznych i przedyskutowania sensu stosowanych wcześniej pojęć. Rzeczywistość społeczna coraz szybciej zmieniała się i komplikowała, wskutek czego kategorie wykorzystywane w pierwszych spisach powojennych przestawały wystarczać, by uchwycić całość zjawisk społeczno-gospodarczych jak na zdjęciu.

Informacje tworzą rzeczywistość

Informacja. Wiedza. Mądrość (2013)

Informacja jest coraz ważniejszym czynnikiem produkcji we współczesnej gospodarce. Stała się kapitałem, którego asymetria przekłada się na nierówności i konflikty społeczne, a jednocześnie pełni wiele istotnych funkcji społecznych.

Mobilizacja i nieufność. Z historii spisów powszechnych

Tematyka i organizacja spisów powszechnych w Polsce (1981)

Historia spisów powszechnych w Polsce to z jednej strony wielka opowieść o mobilizacji kadr i środków państwa na nadzwyczajną skalę, a z drugiej – powracające świadectwa obaw społeczeństwa.

Co mówią nam dziś biogramy wybitnych statystyków?

Statystycy polscy. Biogramy (2018)

Życiorysy twórców statystyki w Polsce pokazują, jak osobiste historie wpływały na postawy, idee i zainteresowania naukowe.