• Strona główna
• Archiwum felietonów

Integracja systemu

Działalność GUS obejmuje nie tylko prowadzenie badań i analiz oraz opracowywanie ich wyników. Lwia część historii tej instytucji to mozolne wysiłki porządkowania i ujednolicania pojęć, klasyfikacji i nomenklatur. Wysiłki, które się nie kończyły, ponieważ równolegle rozwijano programy badań, rosło zapotrzebowanie na bardziej precyzyjne, wszechstronne i wzajemnie powiązane informacje statystyczne, a także zmieniały się urządzenia i technologie wykorzystywane na wszystkich etapach organizacji badań i opracowywania ich rezultatów.

W latach 70. i 80. ubiegłego wieku znaczną część tego rodzaju prac prowadzono w Ośrodku Badawczo-Rozwojowym GUS, znanym pod skrótowcem OBR SPIS – drugi człon akronimu pochodził od Systemu Państwowej Informacji Statystycznej, budowanego w GUS od początku lat 70. Celem SPIS była integracja systemów informacji. System miał być wewnętrznie spójny i zinformatyzowany, oparty na określonych definicjach i klasyfikacjach, a wśród jego odbiorców – oprócz, co oczywiste, rządu, resortów i urzędów odpowiedzialnych za planowanie i zarządzanie gospodarcze – widziano przedsiębiorstwa oraz ośrodki naukowe i edukacyjne. Zapotrzebowanie tych wszystkich rodzajów jednostek na informacje statystyczne stale rosło, a integracja danych pochodzących z badań statystycznych, ewidencji, sprawozdawczości itd. wymagała sprawdzenia i ujednolicenia tysięcy definicji. W celu usprawnienia tego żmudnego procesu OBR SPIS opracował w 1974 r. Zbiór definicji i wyjaśnień pojęć społeczno-gospodarczych charakteryzujących warunki bytu ludności. Jednak publikacja nigdy nie została oficjalnie wydana; pozostała jedynie pomocą metodyczną w działaniach wewnątrz GUS.

Do Zbioru definicji i wyjaśnień… powrócono w latach 80., kiedy w GUS zostały podjęte prace nad integracją statystycznych badań gospodarstw domowych. Pierwszy etap prac przypadł na lata 1983–1985 i obejmował tzw. program minimum. Drugi toczył się od 1986 do 1990 r. W tym okresie udało się częściowo zrealizować Zintegrowany System Badań Gospodarstw Domowych (ZSBGD): rozszerzyć badania, ujednolicić definicje, zaprojektować dalsze kroki. Skala przekształceń społecznych i gospodarczych po upadku socjalizmu postawiła konstrukcję systemu w jego formie wypracowanej w latach 80. pod znakiem zapytania. Trzeci etap, przeprowadzony w latach 90., musiał zostać poważnie zmodyfikowany.

Wydany w 1987 r. tom 34 serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych pt. Problemy integracji statystycznych badań gospodarstw domowych podsumowywał pierwszy etap prac nad ZSBGD i projektował zadania na drugą połowę lat 80. Kiedy w październiku 1982 r. GUS przystąpił do prac przygotowawczych – powołano specjalny zespół do spraw opracowania ZSBGD – za podstawę uznano zarówno własne, dwudziestoletnie doświadczenia w prowadzeniu badań gospodarstw domowych, jak i przykłady z zagranicy, przede wszystkim z Wielkiej Brytanii i Węgier, gdzie podobne systemy już funkcjonowały, oraz prace Biura Statystycznego ONZ. Zespół do spraw opracowania ZSBGD, działający pod przewodnictwem Jana Kordosa, zebrał w omawianej publikacji opracowania własne i ekspertyzy zaproszonych naukowców. Kluczowa praca, przedstawiająca założenia ZSBGD (jego genezę, stan badań, metodologię, zagadnienia organizacyjne, wnioski i propozycje), powstała jeszcze w 1984 r., więc w roku wydania tomu BWS miała nie do końca aktualny charakter, a niektóre opisywane w czasie przyszłym badania już wykonano.

Przyczyną podjęcia prac nad ZSBGD, podobnie jak wcześniejszych prób integracji systemów informacyjnych, było rosnące zapotrzebowanie na dane statystyczne – w tym wypadku z zakresu statystyki społecznej i demografii, gdzie zidentyfikowano istotne luki. Oprócz wypełnienia luk i poszerzenia zbioru wiedzy chodziło też o to, żeby móc weryfikować dane pochodzące z różnych źródeł, zapewnić porównywalność danych w czasie i przestrzeni, poprawić ich jakość, a wyniki dostarczać i prezentować w szybki i ujednolicony sposób. Za właściwe uznano, by skupić się na statystycznej charakterystyce gospodarstw domowych, a nie cechach indywidualnych. Podstawą ZSBGD miały być po pierwsze przeprowadzane co 10 lat spisy ludności i mieszkań, które dostarczały szczegółowych danych o całej populacji, oraz mikrospisy odbywane pomiędzy nimi, a po drugie – reprezentacyjne badania budżetów gospodarstw domowych z rozszerzoną listą tematów dodatkowych. Docelowo system miał składać się z badań stałych (badań budżetów gospodarstw domowych, badań demograficznych, badań siły roboczej) i zmiennych, np. migracji, zdrowia, kultury, turystyki i edukacji.

Systemowe podejście oznaczało konieczność modyfikacji na każdym etapie prac statystycznych: od ujednolicenia definicji stosowanych pojęć i klasyfikacji, poprzez wybór „próby-matki” (jak wtedy pisano), z której losowano podpróby do poszczególnych badań, stworzenie zintegrowanej metodologii badań, po wspólne założenia opracowywania i analiz wyników badań, koordynację terminów itd. (nie trzeba dodawać, że taka skala zmian wymuszała też przekształcenia organizacyjne). W przypadku pierwszego wymienionego zadania – uporządkowania pojęć i klasyfikacji – chodziło także o to, żeby w dalszej perspektywie definicje używane w badaniach krajowych były zgodne z przyjętymi przez ONZ, co pozwoliłoby na porównania międzynarodowe. Ale zgodnie z podstawowym założeniem ZSBGD to definicje spisowe miały stanowić punkt wyjścia. Planowano, że prace dotyczące definicji pojęć i klasyfikacji zakończą się do 1990 r. Do tego czasu GUS zamierzał ustalić wstępny wykaz kategorii i wskaźników odnoszących się do badań gospodarstw domowych, uporządkować definicje i objaśnienia dotyczące tych kategorii i wskaźników, określić potrzeby różnych grup użytkowników informacji statystycznych, sprawdzić formalną i merytoryczną poprawność pojęć i klasyfikacji, usunąć rozbieżności między nimi, wyeliminować kategorie bliskoznaczne, ustalić program dalszego uspójniania systemu i opracować projekty definicji, wskaźników i klasyfikacji, poddać je ocenie i zatwierdzić ostateczną wersję. To właśnie w tworzeniu wykazu kategorii i wskaźników miał pomóc Zbiór definicji i wyjaśnień… z 1974 r. wraz z innymi instrukcjami i materiałami.

Kolejny rozdział prac nad ZSBGD dopisali w 1999 r. Janusz Witkowski i Zofia Gałązka, autorzy artykułu Zintegrowany System Badań Gospodarstw Domowych. Ogólne założenia i koncepcja opublikowanego w nr. 9 „Wiadomości Statystycznych”. Powrócono do idei ZSBGD, ale uwzględniającej już nowe zjawiska i procesy, które pojawiły się w latach 90. Choć cele były podobne jak w poprzedniej dekadzie, to w trzecim etapie budowy ZSBGD rozszerzono zakres badań i zmieniono narzędzia badawcze w obrębie badań budżetów gospodarstw domowych; pojawiło się też wiele nowych badań z zakresu statystyki społecznej. Obszar badań gospodarstw domowych ponownie wymagał przemyślenia, a jego metodologia – uspójnienia i integracji w jeden system. Ale były to już zadania na następne dziesięciolecie.

Xawery Stańczyk

Publikację Problemy integracji statystycznych badań gospodarstw domowych (tom 34 serii monograficznej Biblioteka Wiadomości Statystycznych) można pobrać ze strony https://bws.stat.gov.pl/bws_34_problemy_integracji_statystycznych_badan_gospodarstw_domowych.

Więcej felietonów o archiwalnych tomach Biblioteki Wiadomości Statystycznych znajduje się pod adresem https://nauka.stat.gov.pl/Archiwum