Statystyka publiczna w procesie integracji europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki obszarów transgranicznych
Redaktor naukowy: Andrzej Miszczuk
Biblioteka Wiadomości Statystycznych, tom 60
Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Lublinie, Warszawa 2008
Na granicy
Integracja krajów europejskich następuje stopniowo i na wielu płaszczyznach. To proces o charakterze politycznym, gospodarczym i społecznym, w ramach którego przeobrażeniom ulega także statystyka. W obliczu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej rodzima statystyka publiczna stanęła przed wyzwaniem przyjęcia nowych standardów metodologicznych i podjęcia nowych tematów badawczych.
Na początku XXI w. przedmiotem szczególnego zainteresowania polskiej statystyki publicznej – zwłaszcza regionalnej – stała się problematyka granic i pograniczy. Dzięki obserwacji obszarów leżących wzdłuż wewnętrznych i zewnętrznych granic Unii Europejskiej można bowiem dostrzec regionalny i lokalny wymiar integracji europejskiej. Warto zwrócić uwagę, że do lat 60. XX w. na świecie dominowało tradycyjne spojrzenie na zagadnienie granicy, które zakładało analizę przebiegu linii demarkacyjnej oraz wskazywanie czynników wpływających na jej zmiany. W tym podejściu linia graniczna określała przestrzenny zasięg państwa lub narodu. Obecnie zanikanie granic państwowych (np. w granicach wewnętrznych strefy Schengen) postrzega się jako likwidację barier między ludźmi, co jest związane z postępującą globalizacją, swobodą przepływu informacji i rozwojem wymiany handlowej.
Efektem tego procesu jest zwiększona współpraca transgraniczna między sąsiadującymi krajami. Koncepcja współdziałania lokalnych społeczności zrodziła się w latach 50. XX w. na pograniczu holendersko-niemieckim, norwesko-szwedzko-fińskim i niemiecko-francuskim (na południu Europy, w związku z przemianami politycznymi, nastąpiło to 30 lat później). Andrzej Miszczuk w referacie Ewolucja funkcji granicy i pogranicza a statystyka regionalna – próba ujęcia modelowego zamieszczonym w monografii Statystyka publiczna w procesie integracji europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki obszarów transgranicznych (wydanej w 2008 r. jako tom 60 serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych) zwrócił uwagę na początkowe etapy współpracy transgranicznej:
Rozpoczyna ją wymiana informacji o sąsiadujących ze sobą regionach. Dostarczenie wiarygodnej informacji pozwala na przełamanie wzajemnych uprzedzeń, służy ukazaniu szans rozwojowych obszarów przygranicznych oraz warunkuje podniesienie współpracy transgranicznej na wyższe jakościowo jej etapy, którymi są: konsultacje, kooperacja, harmonizacja oraz integracja […] (s. 79).
W wyniku przemian ustrojowych w Polsce na początku lat 90. XX w. zwiększyła się rola samorządu terytorialnego – gminy i powiaty zaczęły nawiązywać współpracę ze swoimi odpowiednikami z sąsiednich krajów. Rozwijanie współpracy transgranicznej najczęściej dotyczy takich dziedzin, jak: gospodarka, środowisko i planowanie przestrzenne, transport, turystyka, edukacja i kultura. W przypadku projektów ekonomicznych najkorzystniejsza wydaje się sytuacja, w której kraje partnerskie są na podobnym etapie rozwoju gospodarczego, ponieważ zwiększa to szanse na nawiązanie trwałej współpracy gospodarczej przez podmioty pochodzące z obu zainteresowanych stron. Tym samym poprawia się pozycja konkurencyjna sąsiadujących ze sobą krajów. Szczególną rolę w procesie nawiązywania współpracy między sąsiadami pełnią euroregiony, czyli wyodrębnione obszary przygraniczne obejmujące tereny co najmniej dwóch krajów europejskich. W tworzeniu euroregionów biorą udział przedstawiciele władz samorządowych i partnerzy społeczni. Obecnie na obszarze Polski istnieje szesnaście takich jednostek (utworzonych w ciągu 12 lat – od 1991 r. do 2003 r.) – siedem na granicy południowej, cztery na zachodniej, trzy na wschodniej i dwie na północnej. Jako pierwszy powstał euroregion Neisse–Nisa–Nysa, utworzony 21 grudnia 1991 r. Podstawowym celem działalności w ramach euroregionu jest rozwój społeczno-gospodarczy współpracujących krajów, poprawa warunków życia mieszkańców oraz rozwijanie kontaktów międzyludzkich. Warto zauważyć, że współpraca transgraniczna to nierzadko pierwszy krok na drodze do poszerzenia Unii Europejskiej – tak było w przypadku Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, które przystąpiły do Wspólnoty w maju 2004 r.
Współpraca transgraniczna wymagała podjęcia nowych zadań przez służby statystyczne pracujące w objętych nią rejonach. Urzędy statystyczne musiały sprostać zapotrzebowaniu na nowe dane niezbędne do porównywania poziomu rozwoju poszczególnych obszarów i ustalania planu dalszej współpracy. Z informacji tych korzystały samorządy, urzędy centralne (np. ministerstwa), organizacje międzynarodowe i uczelnie. Z czasem pojawiło się zapotrzebowanie na dane dotyczące sytuacji społeczno-gospodarczej w gminach i powiatach partnerskich, którego konsekwencją było powstanie statystyki obszarów transgranicznych. Tadeusz Borys i Sławomir Banaszak w referacie Statystyka obszarów transgranicznych – dylematy metodologiczne tak charakteryzują tę nową wówczas dziedzinę badań:
Statystyka obszarów transgranicznych jest działem statystyki regionalnej, której przedmiot badań i zakres pojęciowy definiuje się podobnie jak np. statystyka gmin, powiatów czy województw. W tym sensie statystyka obszarów transgranicznych to zbiory danych o obszarach transgranicznych, które umożliwiają pokazanie procesów społeczno-ekonomicznych w przekroju przestrzennym, uzależnionym od oddziaływania granicy na rozwój lokalny (s. 105).
Jej rola polega m.in. na badaniu, na jakie informacje istnieje w danym czasie zapotrzebowanie, docieraniu do informacji statystycznych dostępnych np. w poszczególnych częściach euroregionów oraz porównywaniu stosowanej terminologii i metod badań. Dzięki gromadzeniu danych statystycznych dotyczących współpracy transgranicznej możliwe jest analizowanie procesów społeczno-gospodarczych wpływających na rozwój lokalny i regionalny. Za przykład może posłużyć zainicjowana pod koniec 1991 r. współpraca Urzędu Statystycznego we Wrocławiu z regionalnymi urzędami statystycznymi z Czech i Niemiec. Zaowocowała ona licznymi publikacjami, organizacją międzynarodowych konferencji metodycznych i budową transgranicznych banków danych, czyli ujednoliconych źródeł informacji o małych obszarach. Nie wolno zapominać, że tego rodzaju współdziałanie jednostek z dwóch, a nawet kilku krajów często wymaga mierzenia się z problemem dostępności danych i ich porównywalności na wielu płaszczyznach.
Współpracę transgraniczną warto postrzegać jako nadawanie nowej jakości granicom. Ten proces, zapoczątkowany w Polsce po transformacji ustrojowej, do dziś przyczynia się do wzrostu zamożności społeczeństw, niwelowania opóźnień w rozwoju gospodarczym i przezwyciężania kulturowych stereotypów. I choć pełne otwarcie granicy z różnych względów nie zawsze oznacza korzyści dla położonych przy niej terenów, to ułatwia integrację. Dziś współpraca transgraniczna jest kluczowym elementem polityki Unii Europejskiej wobec sąsiadów, którzy podzielają wartości Wspólnoty, i pomaga sprostać wyzwaniom po obu stronach granic.
Anna Adamiec
Publikację Statystyka publiczna w procesie integracji europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki obszarów transgranicznych (tom 60 serii monograficznej Biblioteka Wiadomości Statystycznych) można pobrać ze strony https://bws.stat.gov.pl/bws_60_statystyka_publiczna_w_procesie_integracji_europejskiej.
Więcej felietonów o archiwalnych tomach Biblioteki Wiadomości Statystycznych znajduje się pod adresem https://nauka.stat.gov.pl/Archiwum