• Strona główna
• Archiwum Biblioteki Wiadomości Statystycznych

Tematy odrzucone

Zmiany w treści pytań spisowych odzwierciedlają zarówno przemiany zachodzące w społeczeństwie i gospodarce, jak i zapotrzebowanie na informacje w ośrodkach planowania i zarządzania oraz obiektywne możliwości i ograniczenia prowadzenia badań. Niemniej dużo mogłyby powiedzieć tematy, które wykreślono spośród propozycji do spisu powszechnego.

Spis powszechny przeprowadzony w grudniu 1978 r. znacznie różnił się od swojego poprzednika z 1970 r. Przez niespełna dekadę zmieniły się sytuacja w kraju i związane z nią oczekiwania jednostek badawczych i planistycznych, a także poprawiły się możliwości techniczne opracowania zgromadzonych informacji. Wyciągnięto też wnioski z rezultatów spisu z 1970 r., a następnie jedne kwestie uszczegółowiono, a inne ograniczono lub całkiem pominięto, jeżeli okazały się marginalne i nieznaczące. Z jednej strony zatem formularze wykorzystane podczas narodowego spisu powszechnego przeprowadzonego między 7 a 13 grudnia 1978 r. zawierały szereg nowych pytań, z drugiej – nie objęły kilku, które znajdowały się w poprzednim badaniu.

Praktyka korygowania zakresu tematycznego na podstawie sprawności zbierania danych i wyników poprzedniego spisu, jak również w odpowiedzi na bieżące zapotrzebowanie władz wyznaczających kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego – a wreszcie nie bez związku z zaleceniami międzynarodowych organizacji statystycznych – nie jest oczywiście niczym nowym. W perspektywie historycznej takie poprawki są jednak ciekawe, ponieważ wiele mówią zarówno o zmianach sytuacji społecznej, ekonomicznej i politycznej, jak i o ówczesnych zainteresowaniach statystyków. Warto poświęcić im uwagę, żeby uchwycić szczególny moment w strumieniu zdarzeń i procesów, które składają się na to, co potocznie nazywane jest historią. Publikacja Narodowy Spis Powszechny 7 grudnia 1978 r. Metodologia i organizacja, czyli tom 28 z serii Biblioteka Wiadomości Statystycznych, pozwala się temu przyjrzeć.

Do nowych tematów poruszanych po raz pierwszy w 1978 r. należał m.in. czas trwania nieobecności oraz czasowego pobytu. Spisy powszechne stanowiły podstawę szacowania stanu i struktury ludności w okresach pomiędzy nimi; to do stanu wynikającego ze spisu odnoszone były salda wynikające z ruchu naturalnego i wędrówkowego ludności w kolejnych latach. Jednak pojawiał się tu problem: informacje o ruchu naturalnym i wędrówkowym czerpano z kryterium meldunkowego, czyli formalnego, co prowadziło do rozbieżności względem danych ze spisu, które dotyczyły faktycznego zamieszkania, a nie meldunku. Aby zmniejszyć te rozbieżności, postanowiono uwzględnić w bieżącej statystyce informację o zameldowaniach i wymeldowaniach na okres co najmniej dwóch miesięcy i dlatego wprowadzono do spisu pytanie o nieobecność (i analogicznie pobyt czasowy) do dwóch miesięcy lub dłużej. Jak widać, w późnym socjalizmie ludność robiła się coraz bardziej ruchliwa i informacje meldunkowe nie oddawały tego precyzyjnie.

Innym nowym zagadnieniem była sytuacja indywidualnych gospodarstw rolnych, a konkretnie: odpływu ludności z pracy w rolnictwie indywidualnym do innych działów gospodarki. W tym celu postanowiono zapytać osoby związane z rolnictwem indywidualnym o wkład pracy w gospodarstwo rolne oraz o rok podjęcia pracy poza gospodarstwem. Z kolei pytanie o tytuł zajmowania mieszkania przez gospodarstwo domowe miało pozwolić na ustalenie, jak wiele i jakich gospodarstw domowych nie posiadało własnego mieszkania, lecz użytkowało je z innego tytułu. Dodano również pytania o podstawowe źródło dochodów gospodarstwa domowego, a znacznie bardziej szczegółowo niż w 1970 r. przebadano migracje ludności oraz dojazdy do pracy i szkoły.

Nowe pytania pojawiły się też w tematyce mieszkaniowej. Przede wszystkim postanowiono po raz pierwszy zbadać w spisie powszechnym warunki mieszkaniowe w gospodarstwach zbiorowego zamieszkania, czyli m.in. bursach, internatach, hotelach robotniczych, domach dziecka, zakładach wychowawczych, domach pomocy społecznej, szpitalach psychiatrycznych i klasztorach (choć te dwa ostatnie nie zostały objęte badaniem). Pytano o liczbę, powierzchnię i zaludnienie pokoi mieszkalnych, liczbę pokoi wyposażonych w urządzenia sanitarne i liczbę budynków w ramach danego gospodarstwa, jak również o wyposażenie tych budynków w podstawowe instalacje, takie jak wodociąg, kanalizacja czy centralne ogrzewanie.

Zrezygnowano natomiast z badania m.in. dzietności kobiet, ponieważ informacje w tej kwestii płynące z poprzedniego spisu okazały się i tak niewystarczające. Nie padło już pytanie o stały lub sezonowy charakter pracy dodatkowej – takie dychotomiczne ujęcie tematu w 1970 r. było zbyt upraszczające i zamiast tego ograniczono się do szczegółowego zbadania pracy dodatkowej w rolnictwie indywidualnym. Mieszkańcy i mieszkanki nie byli też tym razem pytani o stosunek głowy jednego gospodarstwa domowego do głowy drugiego gospodarstwa domowego w tym samym mieszkaniu, kiedy np. dwie rodziny dzieliły jeden dom. Z tego pytania autorzy spisu zrezygnowali z bardzo pragmatycznych przyczyn: uznali, że już samo mieszkanie ze sobą osób tworzących różne gospodarstwa jest wystarczająco uciążliwe. Po co więc drążyć temat. Z kolei pod kątem problematyki mieszkaniowej dużą zmianą było wykreślenie osobnego spisu budynków. Część z pytań, które w 1970 r. zawarto w tym spisie, przyporządkowano tym razem do spisu mieszkań, ale niektóre nie padły wcale. Dotyczy to np. pytania o materiał stropów i materiał pokrycia dachu. Nie pytano też już o elektryczność i położenie mieszkania, ponieważ w 1978 r. odsetek mieszkań pozbawionych prądu albo substandardowych był już marginalny.

Interesujące są nie tylko zmiany w zakresie tematycznym, lecz także to, jak właściwie doszło do takich, a nie innych modyfikacji względem poprzedniego spisu powszechnego. Główny Urząd Statystyczny sformułował założenia spisu już w 1975 r. i rozesłał je do podstawowych użytkowników danych spisowych z prośbą o uwagi i propozycje nowych tematów. Na odzew nie trzeba było długo czekać. Pojawiło się ponad sto nowych zagadnień, z czego wiele w ogóle nie było dotychczas badanych w spisach powszechnych. W 1976 r. wstępny projekt zmodyfikowanej tematyki spisu powszechnego przedstawiono członkom Komisji Spisowej, złożonej z przedstawicieli m.in. Komisji Planowania przy Radzie Ministrów, Ministerstwa Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, Ministerstwa Obrony Narodowej, Ministerstwa Oświaty i Wychowania, Ministerstwa Pracy, Płac i Spraw Socjalnych, Ministerstwa Rolnictwa, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej, Centralnej Rady Związków Zawodowych, Centralnego Związku Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego, urzędów wojewódzkich, Szkoły Głównej Planowania i Statystyki (dzisiejszej Szkoły Głównej Handlowej), Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Instytutu Badań nad Młodzieżą, Instytutu Gospodarstwa Społecznego, Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Kraju oraz Instytutu Kształtowania Środowiska.

Zadaniem tego szerokiego i niezwykle różnorodnego gremium była selekcja tematów, które miały ostatecznie zostać włączone do spisu. A terminy goniły. Komisja Spisowa kierowała się w swoim wyborze wagą zapotrzebowania na informacje – prymat przyznano tym zagadnieniom, które były szczególnie istotne dla planowania i zarządzania – oraz brakiem możliwości zbadania danego tematu w inny sposób niż za pomocą spisu, a także porównywalnością z wcześniejszymi spisami. Ostatecznie, ponieważ tematów ciągle było za dużo, kwestie migracji oraz dojazdów do pracy i szkoły postanowiono zbadać jedynie metodą reprezentacyjną. To pozwoliło spiąć spis w parę formularzy, z którymi rachmistrzowie mogli ruszyć w teren. Niestety omawiany tom nie wspomina nic o tych tematach, które zostały odrzucone w toku pracy Komisji i wcześniej, po zebraniu propozycji przez GUS. Z jakich tematów zrezygnowano? Jakich pytań nie postawiono? Jak przebiegały dyskusje? Za czym optowała Centralna Rada Związków Zawodowych, co interesowało Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, a co było bliskie przedstawicielom Instytutu Badań nad Młodzieżą?

Oczywiście w perspektywie upowszechniania wiedzy o spisie i jego popularyzacji w społeczeństwie, a to stanowiło cel publikacji BWS, takie sprawy nie były warte poruszenia. Dziś jednak wydają się bardzo intrygujące. Dzięki nim współczesny czytelnik mógłby poznać proces, a nie tylko efekty prac nad przygotowaniem spisu powszechnego z 1978 r. Odrzucone tematy i pytania, których nie zadano, są z tego punktu widzenia nie mniej warte poznania i namysłu niż te, które uwzględniono w formularzach spisowych. Nie jest to może materiał na spektakularną historię alternatywną, ale źródło wiedzy o rozwoju badań statystycznych i poszukiwań badawczych – pierwszorzędne.

Xawery Stańczyk

Publikację Narodowy Spis Powszechny 7 grudnia 1978 r. Metodologia i organizacja (tom 28 serii monograficznej Biblioteka Wiadomości Statystycznych) można pobrać ze strony https://bws.stat.gov.pl/bws_28_narodowy_spis_powszechny_7_grudnia_1978

Więcej felietonów o archiwalnych tomach Biblioteki Wiadomości Statystycznych znajduje się pod adresem https://nauka.stat.gov.pl/Archiwum